Hüquq vicdansız, əxlaq isə hüquqsuz yaşaya bilməz     —    Hüquqşünas Ellada  Bayramova YAZIR 

Oxu24.com oxuculara hüquqi yardım layihəsini davam etdirir.

Bu dəfə təqdim etdiyimiz mövzu  Qanunun mənəvi kökləri mövzusunda  hüquqşünas Ellada  Bayramovanın  təqdim etdiyi məqalədir.

Cəmiyyətin dirəkləri yalnız iqtisadi və siyasi institutlardan ibarət deyil; onun görünməyən, lakin daşıyıcı təməli qanun, əxlaq və etikadır. Qanun normanı müəyyən edir, əxlaq davranışın mənəvi çərçivəsini çəkir, etika isə bu çərçivənin insan və vicdan arasındakı münasibətini tənzimləyir. Bu üç sütun bir-birindən ayrıldığı anda, hüquq mexanizmləri formal çərçivəyə çevrilir, icra orqanları isə “ruhu olmayan” sistemə bənzəyir.

Hüququn mənəvi təməllərdən qopması, onu yalnız inzibati vasitəyə çevirir. Halbuki hüquq, Aristotelin ifadəsilə, “xeyirxahlığın dövlət forması” olmalıdır. Hüququn mahiyyəti insanın daxilindəki ədalət duyğusuna söykənmədikcə, heç bir qanun mükəmməl sayılmaz.

HÜQUQUN ƏXLAQDAN QOPMASI – İCRA MEXANİZMLƏRİNİN ZƏİFLƏMƏSİNİN BAŞLANĞICI

Hüquq mexanizmləri niyə işləmir? Çünki onlar artıq mənəvi məsuliyyətlə deyil, prosedurla idarə olunur. Qanun norması davranış modelini təsbit edir, amma bu davranışın arxasında vicdan dayanmadıqda, mexanizm yalnız formallığa çevrilir.

Bu, Azərbaycan reallığında da özünü göstərir: icra və nəzarət orqanları qanunun məzmununa deyil, formaya üstünlük verir. Qanun pozuntusuna münasibət “şəxsin kimliyi” ilə ölçülürsə, hüquqi sistem artıq bərabərlik prinsipindən uzaq düşür. Belə şəraitdə qanun ədaləti bərpa edən vasitə deyil, hakimiyyətin təlimatı roluna salınır.

Əxlaqın hüquqdan uzaqlaşdırılması — qanunun vicdansızlaşdırılması deməkdir. Bu, hüquqi dövlətin deyil, mexaniki idarəetmənin başlanğıcıdır.

NORMATİV DİSBALANS – FORMALLIĞIN MAHİYYƏTİ UDMAĞI -Müasir hüquq sistemlərində bir paradoks yaranmışdır: qanunlar çoxalır, amma ədalət azalır. Bu, hüquqi normanın sosial mənasını itirməsindən doğur.

Normativ aktlar, əsasən, hüquqi texnikanın məhsuluna çevrilib, halbuki onların ruhu cəmiyyətin əxlaqi enerjisi ilə qidalanmalıdır. Əgər qanun və əxlaq bir-birindən ayrılırsa, qanun “soyuq mexanizmə”, əxlaq isə “təsirsiz idealizmə” çevrilir.

Etika isə bu iki uçurum arasında körpü rolunu oynayır. Etika – hüququn daxili ədalət səsini xatırladır. O səs itəndə, hüquq yalnız “sanksiya” ilə danışmağa başlayır.

AZƏRBAYCAN HÜQUQ SİSTEMİNDƏ ƏXLAQİ-HÜQUQİ DİSBALANS

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası insan hüquq və azadlıqlarını ali dəyər kimi tanıyır. Lakin praktiki mexanizmlərdə bu ali dəyər çox vaxt formal interpretasiyaya çevrilir. Qanunun məğzi ilə məqsədi arasında məsafə yaranır.

Məsələn, “Vəzifəli şəxslərin etik davranış qaydaları haqqında Qanun” mövcuddur, lakin etik mexanizm icra strukturunda sistemli təfəkkür səviyyəsinə qalxmayıb. Qanunun mətni var, amma onun “ruhu” institusionallaşmayıb.

İcra orqanlarının qərarları bəzən hüququn məqsədinə deyil, situasiyanın tələbinə əsaslanır. Bu, hüquqi deyil, sosial adaptasiya prinsipidir – yəni, “nə lazımdırsa, o edilir”, “nə doğrudursa, o yox”.

BƏŞƏRİ HÜQUQ TƏCRÜBƏSİNDƏ PARALELLƏR

Avropa hüquq ənənəsində (xüsusilə Almaniya və Skandinaviya sistemlərində) qanun və əxlaqın harmoniyası “etik dövlət” konsepsiyası üzərində qurulub. Kantın dediyi kimi, “qanun vicdanın kütləvi formasıdır”.

İslam hüquq fəlsəfəsində isə “şəriət” və “əxlaq” eyni qaynaqdandır – ilahi ədalətdən. Burada hüququn icrası insanın daxili məsuliyyəti ilə ölçülür, yəni icra mexanizmi əvvəlcə insanın daxilində başlayır.

BMT-nin İnsan Hüquqları Bəyannaməsi də bu birliyi təsdiq edir: hüquqlar yalnız “qanunla təmin olunmur”, həm də “insanın ləyaqəti” ilə. Ləyaqət isə hüququn mənəvi təməlidir.

BALANSIN BƏRPASI ÜÇÜN TƏKLİFLƏR VƏ KONSEPTUAL NƏTİCƏLƏR

 Qanunun “ruhu” institusional səviyyədə bərpa edilməlidir.

– Hər hüquqi aktın etik-mənəvi ekspertizası mexanizmi yaradılmalıdır.

– Qanun layihələrinin hazırlanmasında etik-məsləhətçi şuralar iştirak etməlidir.

Əxlaq hüquq təhsilinin və icra sisteminin ayrılmaz hissəsinə çevrilməlidir.

– Hüquq fakültələrində “Etika və Hüquq” fənni praktik tədris səviyyəsində tətbiq olunmalıdır.

– Məhkəmə və prokurorluq orqanlarında etik davranış üzrə müstəqil nəzarət bölmələri yaradılmalıdır.

İcra mexanizmlərinin şəffaflığı – hüquqla əxlaqın kəsişmə nöqtəsidir.

– Rəqəmsal idarəetmədə qərarların əsaslandırılması və ictimai monitorinq sistemləri tətbiq olunmalıdır.

Cəmiyyətin hüquqi şüuru yüksəldilməlidir.

– Hüquq yalnız cəzalandıran sistem deyil, ədaləti bərpa edən dəyər kimi təqdim olunmalıdır.

Hüquqi mədəniyyət və etik məsuliyyət sintezi yeni dövlət paradiqması olmalıdır.

– Hüquq vicdansız, əxlaq isə hüquqsuz yaşaya bilməz.

Cəmiyyətin hüquqi gücü qanunların sayında deyil, onların mənəvi enerjisindədir. Əgər qanun əxlaqdan, əxlaq etikasız qalırsa, hüquq sistemi mexanikləşir, dövlət isə öz ədalət ruhunu itirir.

Hüquq, əxlaq və etika – bu üç sütun bir-birini daşıyanda, dövlət yalnız idarəetmə orqanı deyil, ədalətin və insan ləyaqətinin daşıyıcısı olur.

İcra mexanizminin işləməsi üçün qanunun səsi ilə vicdanın səsi birləşməlidir — çünki qanunun ədaləti, vicdanın ədalətsizliyinə qalib gəlmədikcə, cəmiyyətin harmoniyası mümkün deyil.

Həmçinin oxuyun

Şəhid anası yanğında dünyasını dəyişdi

Təcili! Milli Məclis bu qərarları qəbul etdi

Pensiyalar nə qədər artırılacaq? - Millət vəkili 

Yanğında həlak olan ana və 2 övladı...

Müəllif: Ellada Bayramova

Hüquqi-fəlsəfi məqalə

Özəl olaraq Oxu24.com üçün