Şərh yazanda DİQQƏTLİ OLUN! - HÜQUQŞÜNASDAN XƏBƏRDARLIQ

Ötən gün Oxu24.com saytında  bir  qrup  şəxsin  sosial  şəbəkə  istifadəçisi  şəxs  tərəfindən  açıq  söyüşlərlə  təhqir olunması  barədə  məlumat vermişdik.

Bu  fakt  sosial  şəbəkələrdə  təhqirə  və  bu  kimi  hallara  yol  verən  istifadəçilərin  cəzalandırılması  mövzusunu  yenidən aktual  edir.Baxmayaraq ki,bu kimi hallara  qarşı  bir  sıra  tədbirlər  görülür.Amma bunlar  kifayət  qədər  yetərli deyil.Çünki,qanunda  müəyyən  çatışmazlıqlar,boşluqlar  var.

Mövzu ilə bağlı  hüquqşünas  Ellada  Bayramova  Oxu24.com  saytına  hüquqi şərh verib.

(Fotoda hüquqşünas Ellada Bayramovadır)

Sosial şəbəkələrdə saxta profillərlə təhqir və böhtan halları: qanunvericilikdə boşluqlar və yeni hüquqi mexanizmin yaradılması zərurəti müasir dövrdə sosial şəbəkələr ictimai münasibətlərin əsas kommunikasiya platformasına çevrilmişdir.

Lakin bu platformaların sürətli inkişafı ilə yanaşı, yeni hüquqi problemlər də meydana çıxır.

Ən aktual problemlərdən biri də saxta profillər vasitəsilə ictimai və tanınmış şəxslərə qarşı təhqir, böhtan və alçaldıcı ifadələrin yayılmasıdır.

Bu hallar həm şəxsi şərəf və ləyaqətə, həm də ictimai əxlaq və informasiya təhlükəsizliyinə ciddi zərbə vurur.

Azərbaycan qanunvericiliyində mövcud vəziyyət. Hazırda Azərbaycan Respublikasında bu kimi halların tənzimlənməsi Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi, İnzibati Xətalar Məcəlləsi və İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında Qanunla müəyyən edilir.

Cinayət Məcəlləsinin 147 və 148-ci maddələri – böhtan və təhqirə görə məsuliyyət nəzərdə tutur.

Lakin bu maddələr yalnız real şəxs tərəfindən, açıq formada, kimliyinin müəyyən edildiyi halda tətbiq olunur.

İnformasiya haqqında Qanunun 13-2-ci maddəsi – internet informasiya ehtiyatında yayılmış məlumatların məsuliyyətini tənzimləyir, lakin “saxta profil” və ya “anonim istifadəçi” anlayışını ayrıca hüquqi kateqoriya kimi tanımır.

Həmçinin oxuyun

Müdafiə Nazirliyində yüksək vəzifəli hərbçi həbs olundu

Şəhid anası yanğında dünyasını dəyişdi

Təcili! Milli Məclis bu qərarları qəbul etdi

Pensiyalar nə qədər artırılacaq? - Millət vəkili 

Bu səbəbdən saxta profillərdən edilən təhqir və böhtan hallarının hüquqi qiymətləndirilməsi və cəza mexanizmi praktikada çətinlik yaradır. Çünki belə profillərin arxasında duran şəxsin şəxsiyyəti çox zaman texniki və prosessual səbəblərdən müəyyən edilmir.

Hüquqi boşluğun mahiyyəti

Hazırkı qanunvericilikdə “anonim təhqir”, “saxta kimliklə yayılan böhtan” kimi hüquqi anlayışlar mövcud deyil.

Bu isə iki ciddi problem yaradır: Təhqir edən şəxsin kimliyinin müəyyən edilmədiyi hallarda cinayət işinin açılması mümkünsüz olur, sosial şəbəkə platformaları (məsələn, Instagram, Facebook, TikTok və s.) Azərbaycan yurisdiksiyasına birbaşa tabe olmadığından, hüquq-mühafizə orqanlarının istintaq imkanları məhdud qalır.

Nəticədə, məşhur şəxslər, ictimai fiqurlar, jurnalistlər, sənət adamları və ümumiyyətlə, şəxsi ləyaqəti pozulan vətəndaşlar faktiki olaraq müdafiəsiz vəziyyətdə qalır.

Beynəlxalq təcrübə

Bir çox dövlətlər artıq bu məsələ ilə bağlı konkret qanun mexanizmləri tətbiq ediblər:

Fransa – 2020-ci ildə qəbul edilmiş “Avia Qanunu”na görə internetdə anonim təhqir və nifrət nitqi halları üçün sosial platformalar məsuliyyət daşıyır; saxta profilin arxasındakı şəxs müəyyən edilməsə belə, platforma cərimə edilir.

Almaniya (NetzDG Qanunu) – sosial şəbəkə operatorları təhqiramiz və qanunsuz məzmunu 24 saat ərzində silməsə, dövlət tərəfindən 50 milyon avroya qədər cərimə olunur.

Türkiyə – 2022-ci ildən qüvvədə olan “Dezenformasiya ilə mübarizə qanunu” sosial mediada yalan məlumat və təhqirə görə həm istifadəçiyə, həm də platforma sahibinə cəza müəyyən edir.

Böyük Britaniya (Online Safety Act 2023) – anonim istifadəçilər tərəfindən edilən təhqir və zorakılıq çağırışları üçün xüsusi cinayət tərkibi yaradılmışdır. Yeni qanun və xüsusi şöbənin yaradılması zərurəti

Azərbaycan üçün təklif olunur:

“Rəqəmsal İtibarın Qorunması haqqında” yeni qanunun qəbul edilməsi

Bu qanun aşağıdakı istiqamətləri əhatə etməlidir:

Saxta profil anlayışının hüquqi tanınması (“identifikasiyası gizlədilən istifadəçi” kimi);

Təhqir, böhtan, nifrət nitqi, zorakılığa çağırış kimi halların rəqəmsal mühitdə ayrıca hüquqi tərkib kimi müəyyən olunması;

Sosial şəbəkə operatorlarına (Meta, X, TikTok və s.) Azərbaycan ərazisində hüquqi nümayəndəlik açmaq və dövlət orqanlarının sorğularına cavab vermək öhdəliyi;

Saxta profildən təhqir və böhtan hallarında cəza mexanizmi — cərimə, sosial şəbəkə qadağası, hətta təkrar hal olduqda azadlıqdan məhrumetmə.

“Rəqəmsal Etika və Kiber Davranış Mərkəzi”nin yaradılması. Bu mərkəz sosial şəbəkələrdə yayılan təhqir və böhtan materiallarını aşkarlayacaq;

Saxta profillərin IP ünvanlarını müəyyən edəcək;

Hüquq-mühafizə orqanları ilə birgə həmin şəxslərin məsuliyyətə cəlb edilməsini təmin edəcək;

Tanınmış şəxslərə, ictimai fiqurlara və vətəndaşlara onlayn hüquqi müdafiə xidməti göstərəcək.

Cəza mexanizmlərinin sərtləşdirilməsi

Yeni qanun çərçivəsində aşağıdakı cəzalar təklif olunur:

İnzibati məsuliyyət: 1000–5000 manat cərimə və 1 il müddətinə sosial şəbəkə istifadəsinə məhdudiyyət;

Cinayət məsuliyyəti: təkrar və ya kütləvi hal olduqda – 2 ilədək azadlıqdan məhrumetmə;

Platforma məsuliyyəti: sosial şəbəkə operatoru şikayəti 48 saat ərzində araşdırmazsa – 100 min manata qədər cərimə.

Azərbaycan hüquq sistemi bu istiqamətdə yenilənməyə və rəqəmsal dövrə uyğunlaşdırılmağa ciddi ehtiyac duyur. Saxta profillərdən edilən təhqir və böhtanlar sadəcə “etik problem” deyil, şəxsi ləyaqətin, reputasiyanın və psixoloji təhlükəsizliyin pozulmasıdır. Buna görə də qanunvericilikdə “anonim təhqir və böhtan” ayrıca hüquqi tərkib kimi müəyyən edilməli;

Sosial platformaların hüquqi məsuliyyəti konkretləşdirilməli;

Saxta profillərin aşkarlanması üçün texnoloji və hüquqi imkanlar genişləndirilməli;

Mədəniyyət, hüquq və informasiya təhlükəsizliyi siyasəti çərçivəsində bu mövzu dövlət səviyyəsində nəzarətə götürülməlidir.

Miri Məcidli