HÜQUQŞÜNAS – VƏTƏNDAŞ MÜNASİBƏTLƏRİ - Ellada Bayramova yazır

Hər bir peşə sahəsinin bir işıqlı siması, bir də kölgəsi var. Elə hüquqşünaslıq peşəsi də həm gerçək ədalət keşikçilərini, həm də özünü hüququn maskası altında gizlədən “dələdüzləri”ni tanıyır. Lakin cəmiyyət bir qayda olaraq peşənin özünü yox, onun nümayəndəsinin davranışını qiymətləndirir. Ona görə də hüquqşünas–vətəndaş münasibətləri təkcə qanunlarla yox, həm də əxlaqla idarə olunmalıdır. Burada “əxlaq” dedikdə şəxsi fantaziyalar, mənəvi manipulyasiya alətləri deyil, sağlam, ümumbəşəri, hüququn öz mahiyyətindən doğan davranış normaları nəzərdə tutulur.

Dünya praktikasında hüquqşünasın davranış kodeksləri yoxdur deyə bilinməz. ABŞ, Almaniya, Fransa, Niderland, Böyük Britaniya kimi ölkələrdə hüquqşünasların peşə etikası qanunun gücünə bərabər bir mexanizm hesab olunur. Bizdə isə qanunvericilik əsas bazanı yaratsa belə, etik münasibətlərin tətbiqi bəzən fərdin vicdanına, bəzən isə institutların zəif nəzarətinə bağlı qalır. Bu yazı hər iki tərəfin – vətəndaşın və hüquqşünasın – bu münasibətdə necə davranmalı olduğunu, hansı hədləri gözləməli olduğunu, hüquqi mədəniyyətin kökündə nəyin dayanmalı olduğunu izah edir.

Hüquqşünas yalnız məhkəməyə sənəd yazan, vəkil sadəcə prosesə girən adam deyil. Hüquqşünas -

hüquqi düşüncə aparatı işləyən,

məsuliyyət daşıyan,

münasibətlərin hüquqi nəticələrini əvvəlcədən görən, təmsil etdiyi şəxsin hüquqi təhlükəsizliyinə cavabdeh olan mütəxəssisdir.

Dünya praktikasında, xüsusilə Skandinaviya ölkələrində və Almaniyada hüquqşünasın etibar kapitalı onun əsas peşə “valyutası”dır. Etik pozuntu yalnız peşəkar reputasiyanı deyil, bütün peşə hüququnu itirməklə nəticələnir. Azərbaycanda isə peşəkar hüquqşünasların böyük qismi bu prinsiplərə sadiq qalsa da, bəzən özünü hüquqşünas adlandırıb hüququ manipulyasiya edən şəxslər həm peşəyə, həm vətəndaşa ciddi zərər vurur. Buna görə də hüquqşünaslıq – “düzgünlər”in deyil, “daxilən düz olanların” peşəsidir.

Münasibətlərin düzgün qurulması üçün vətəndaş da hüquqşünasın peşə standartlarını bilməlidir. Vətəndaş ilk növbədə aşağıdakıları etməlidir:

Hüquqşünasa müraciət edən şəxs hadisəni gizli detallar olmadan danışmalıdır. Dünya praktikasında (xüsusilə Kanada və Avstraliya modelində) hüquqi yardımın effektivliyi vəkilə verilən məlumatın dolğunluğundan asılı hesab olunur. Əgər fakt gizlənirsə, hüquqşünasın müdafiəsi zəifləyir.

 ölkədə hüquqşünası “möcüzə göstərən” deyil, “həlli olan” kimi görmək

Hüquqşünas qanunu icad etmir, qanunu oxuyur. O, qələbəni sözlə yox, faktla yarada bilər. Buna görə də vətəndaş hüquqşünasa reallığa uyğun gözlənti ilə yaxınlaşmalıdır.

Hüquqşünasın şəxsi həyatına toxunmamaq

Peşəkar ilişki şəxsi münasibətə çevriləndə, hüquqi məsuliyyət bulanır. Dünya etika kodekslərində bu qəti qadağandır. Hüquqşünas özünü vətəndaşdan necə qorumalıdır?

Təəssüf ki, bəzən vətəndaş hüquqşünası manipulyasiyanın hədəfinə çevirir. Hüquqşünas özünü aşağıdakı şəkildə qorumalıdır.

Hər şey – məsləhət, ödəniş, öhdəlik – yazılı şəkildə olmalıdır. Bu, yalnız hüquqşünası yox, vətəndaşı da qoruyur.

Emosional məsafə hüquqşünas empatiyalı olmalıdır, amma emosional yüklənmiş olmamalıdır. Bu, həm peşə prinsipi, həm də özünü qoruma mexanizmidir.

Konfliktdən yayınmada

müvəkkil aqressiv və manipulyativ davranırsa, hüquqşünasın hüquqi yardım göstərməkdən imtina etmək səlahiyyəti var.

Etik sərhədlərin pozulmaması mütləqdir.

Heç bir hüquqşünas müştərinin şəxsi həyatına girməməli, onun zəifliklərini manipulyasiya üçün istifadə etməməlidir. Bu, dünya praktikasında ən ciddi etik pozuntudur.

Həm vətəndaş, həm hüquqşünas üçün ortaq məxrəc sağlam əxlaq normaları burada söhbət subyektiv əxlaqdan deyil – hüququn özündən doğan, cəmiyyətin qəbul etdiyi, davranış mədəniyyətini formalaşdıran əxlaqdan gedir.

Bu əxlaqın əsas sütunları,

Şəffaflıq – tərəflər bir-birinə aydın davranmalı, gizli məqsədlər güdməməlidir.

Etibar – prosesin əsasıdır. Etibar olmayan münasibət hüquqi deyil, texniki olur.

Məsuliyyət – hər kəs öz roluna cavabdehdir.

Vicdanlılıq – hüquq ən çox burada yaşayır.

Hörmət – tərəflərin biri digərinə yuxarıdan baxmamalı

Hüququn mərkəzində insan, insanın mərkəzində isə əxlaq dayanır.

Hüquqşünas — yalnız qanunların mexaniki daşıyıcısı deyil. O, həm də insan talelərinə toxunan, cəmiyyətdə hüquqi münasibətlərin etik tonunu müəyyən edən peşə sahibidir. Dünyanın inkişaf etmiş hüquq sistemlərində hüquqşünasın davranış modeli üç sütun üzərində qurulur: Peşəkar bilik, müstəqillik və qərəzsizlik, etik tamlıq və şəffaflıq,

Azərbaycan hüquq sistemində də bu prinsiplər həm qanunvericilikdə, həm də vəkil etikası kodekslərində öz əksini tapır. Lakin burada ən vacib məsələ normanın yalnız kağız üzərində deyil, hüquqşünasın iç dünyasında, davranış reflekslərində formalaşmasıdır.

Hüquqşünas bilməlidir ki, ona müraciət edən şəxs:

– bəzən qorxmuş,

– bəzən çaşqın,

– bəzən isə hüquqi savadsızlıq səbəbindən yanlış təsəvvürlərlə gəlir.

Hüquqşünasın ilk borcu — təhlükəsiz, şəffaf və hörmətə əsaslanan ünsiyyət məkanı yaratmaqdır. Bu, sadəcə etik qayda deyil; müasir hüquq psixologiyasında bu “professionally safe space” adlanır.

Hüquqşünas vətəndaşdan nəyi qorumalıdır. Emosional manipulyasiya

bəzi vətəndaşlar emosional təzyiq göstərməklə hüquqşünasdan qeyri-mümkün nəticə tələb edə bilər. Hüquqşünas aydın hüquqi çərçivəni izah etməli, emosional təsirlərə qapılmamalıdır.

Yalan məlumat və faktların gizlədilməsi

Bu, hüquqşünasın işini riskə atır və peşə nüfuzuna zərbə vurur. Dünya təcrübəsində buna “client dishonesty barrier” deyilir — hüquqşünas müştərinin yalanı aşkar edəndə ya işi dayandırır, ya da münasibətləri yeni şərtlərlə qurur. Qeyri-qanuni tələblər

Məsələn, “məsələni bağla”, “kiməsə çatdır”, “həll elə” kimi tələblər hüquqşünası sınağa çəkir. Peşəkar hüquqşünas bu cür tələblərə qarşı sərt, lakin etik şəkildə “yox” deyə bilməlidir.

Qanun, reputasiya və peşə vicdanı bir hüquqşünasın yeganə qalxanıdır.

 Vətəndaş hüquqşünası necə “axtarmalıdır”?

Vətəndaş ilk növbədə bilməlidir ki, hüquqşünas — onun düşməni, hökm verəni və ya möcüzə yaradan sehrbazı deyil. O, hüquqi proseslərin real çərçivəsində yol göstərən peşəkardır.

Vətəndaşın hüquqşünasa qarşı davranış prinsipləri:

Həqiqət və şəffaflıq

Vətəndaş nə qədər açıq danışsa, hüquqşünas o qədər dəqiq yol xəritəsi qurur. Gözləntilərin real olması hüquqi proseslər bəzən ləngdir, bəzən hüquqi nəticələr vətəndaşın arzusu ilə üst-üstə düşmür. Vətəndaş bilməlidir ki, hüquqşünas hadisələri “yaratmır”, onları qanun çərçivəsində yönləndirir. Peşəyə hörmət

Vətəndaş hüquqşünasdan yardım alırsa, bu münasibət qarşılıqlı hörmət üzərində qurulmalıdır. Dünyanın heç bir ölkəsində hüquqşünas həqarətə, təhdidə, təhqirə dözməli deyil.

Münasibətlərin əxlaqi dayaqları: “Sağlam əxlaq” nədir?

Burada qeyd etdiyin çox mühüm mətləb var: sağlam əxlaq — insanların öz xeyirlərinə görə uydurduqları davranış qaydası deyil. Sağlam əxlaq ümumbəşəri dəyərlərə söykənir:

düzlük,

dürüstlük,

məsuliyyət,

şəffaflıq,

qarşı tərəfin hüquqlarına hörmət.

Bu prinsiplər olmadan nə hüquqşünas peşəsini ləyaqətlə icra edə bilər, nə də vətəndaş öz hüquqlarını ədalətli şəkildə tələb edə bilər.

Dünya təcrübəsində bu, “legal ethics + moral integrity” formulu ilə ifadə olunur — hüquq norması ilə əxlaq norması arasındakı körpü. Azərbaycanda da istənilən hüquqi münasibətin kökündə bu körpü dayanmalıdır: qanunsuz davranışa “hüquqi forma” geyindirilmək cəhdi əxlaqla ziddiyyətə düşdüyü an hüquq da çökür. Hüquqşünas–vətəndaş münasibətinin ideal modeli

Bu münasibətlər üç əsas dayaqda formalaşmalıdır:

Qanun — proseslərin çərçivəsi və sərhədi.

Peşəkar bilik — hüquqşünasın aləti və məsuliyyəti. Sağlam əxlaq — hər iki tərəfin davranışının təməli.

Hüquqşünas və vətəndaş arasında düzgün münasibət cəmiyyətdə hüquqi mühitin sağlamlığını müəyyən edir. Hüquqşünasın etik duruşu, vətəndaşın dürüst davranışı, qanunun üzərində qurulan qarşılıqlı etibar — hüquqi dövlətin əsasıdır.

Ellada Bayramova

Xüsusi olaraq Oxu24.com saytı üçün

Həmçinin oxuyun

DİN əməliyyat keçirib: Həbs olunan var -VİDEO

Müdafiə Nazirliyində yüksək vəzifəli hərbçi həbs olundu

Şəhid anası yanğında dünyasını dəyişdi

Təcili! Milli Məclis bu qərarları qəbul etdi